Το Μέλλον της Ευρώπης: Πολλαπλές Διαιρετικές Τομές

«Οι κρίσεις προκαλούν μετατοπίσεις και αναδιατυπώνουν, ουσιαστικά, τις συμπεριφορικές παραμέτρους αυτού που θεωρούσαμε οριστικό».

του Κ. Α. Λάβδα

Παρότι το υπόδειγμα των ΗΠΑ έχει – δικαίως – αποτελέσει θεμελιώδες σημείο αναφοράς για τις ομοσπονδίες, η σημασία του για το μέλλον της ΕΕ παραμένει αμφιλεγόμενη. Εν συντομία, η καθιέρωση ενιαίας γλώσσας, η αμοιβαιοποίηση του χρέους των επιμέρους κρατών (όχι «πολιτειών»!) από νωρίς και η (σχεδόν) τελική επίλυση των ανοικτών ζητημάτων μέσα από έναν σκληρό εμφύλιο πόλεμο, καθιστούν το αμερικανικό υπόδειγμα κρίσιμο ως προς τη σημερινή αρχιτεκτονική και την λειτουργία του αλλά εντελώς ιδιαίτερο ως προς τους όρους διαμόρφωσης του. Το ορατό μέλλον της ΕΕ θα κινηθεί μεταξύ πολλών διαφορετικών υποδειγμάτων – κυρίως μεταξύ αυτών του Καναδά και της Ινδίας – με ισχυρά, όμως, νέα και ρηξικέλευθα θεσμικά στοιχεία.

Προς μια υπέρβαση των δυσκολιών

Στο παρόν πλαίσιο δεν υπάρχει ο χώρος για μια διεξοδική συζήτηση του διαφαινόμενου ρόλου των διαφορετικών υποδειγμάτων. Αρκεί να επισημάνουμε ότι κάθε ομοσπονδιακό σύστημα, νέο ή παγιωμένο, παραμένει σε μια συνεχή αναζήτηση ισορροπίας. Μια πρόσφατη εξέλιξη από τη Γερμανία είναι χαρακτηριστική. Προ διμήνου, δυο ομόσπονδα κρατίδια (η Βαυαρία και η Έσση) κατέθεσαν αίτημα στο Συνταγματικό Δικαστήριο να εξεταστούν τα όρια και οι προϋποθέσεις των συνεχών μεταβιβάσεων από τα πλούσια κρατίδια στα έχοντα ανάγκη. Σήμερα, από τα 16 κρατίδια της ομοσπονδιακής Γερμανίας μόλις τρία (τα προαναφερθέντα και η Βάδη-Βυρτεμβέργη) έχουν επωμιστεί το βάρος των δημοσιονομικών προβλημάτων των υπολοίπων. Όσοι παρακολουθούν αντίστοιχα τη διελκυστίνδα των ισορροπιών και αμφισβητήσεων στο πλαίσιο και του αμερικανικού ομοσπονδιακού συστήματος, γνωρίζουν ότι οι κρίσεις προκαλούν μετατοπίσεις και αναδιατυπώνουν, ουσιαστικά, τις συμπεριφορικές παραμέτρους αυτού που θεωρούσαμε οριστικό. Αυτό σημαίνει ότι η πρόσφατη γερμανική ή η ιστορική αμερικανική ομοσπονδία καταρρέουν, διαλύονται, πνέουν τα λοίσθια και ό,τι άλλο ακούμε με στομφώδη βεβαιότητα για την κλυδωνιζόμενη ΕΕ; Βεβαίως όχι.

Στην ΕΕ, αυτό που σήμερα διαδραματίζεται μπροστά στα μάτια μας είναι μια ασυντόνιστη και ασυγχρόνιστη προσπάθεια να ξεπεραστεί η σύγχυση που δημιουργείται από τις διαφορετικές διαστάσεις της ενοποίησης. Διαστάσεις που κινούνται με διαφορετικούς χρόνους και διέπονται από διαφορετικές λογικές. Πέρα από τις κοινότοπες διατυπώσεις (μια νομισματική ένωση χωρίς πολιτική και οικονομική διακυβέρνηση, ένα πείραμα χωρίς πολιτική πυξίδα, σύγκρουση βορρά – νότου, και τα σχετικά) το ουσιαστικό πρόβλημα της Ευρώπης παραμένει αυτό που οδήγησε, χρόνια πριν, τον Martin Feldstein αλλά και τον Milton Friedman να προβλέψουν πως η νομισματική ένωση θα ενέτεινε τις συγκρούσεις. Το πρόβλημα έχει τρεις βασικές διαστάσεις. Πρώτον, η Ευρώπη πάσχει από διολίσθηση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της. Δεύτερον, χαρακτηρίζεται από μια υπερβολικά επιταχυνόμενη τάση αποκέντρωσης της παραγωγής προς την Ασία. Τέλος, η Ευρώπη υφίσταται τις συνέπειες μιας μη βιώσιμης ποικιλίας διαχείρισης των σχέσεων μεταξύ οικονομίας και διακυβέρνησης ή, αν προτιμάτε, μεταξύ διαφορετικών μοντέλων καπιταλισμού. Στο σημείο αυτό, ο ρόλος της Γερμανίας είναι κρίσιμος. Όχι τόσο γιατί η «νέα» Γερμανία επιχειρεί να ηγηθεί (όπως επιμένουν οι κάθε λογής λαϊκιστές) όσο γιατί η χώρα βρίσκεται κυριολεκτικά στο επίκεντρο μιας πολυδιάστατης αντιπαράθεσης, η οποία την διαπερνά.

Μια νέα θεσμική αρχιτεκτονική για την Ευρώπη;

Από την μια πλευρά, η διαφαινόμενη αγγλογερμανική συνεννόηση με άξονα τα κίνητρα, την προσέλκυση και τον επαναπατρισμό επενδύσεων και τη βελτίωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας. Χωρίς τα οποία η ανταγωνιστικότητα και η ευρωστία της Ευρώπης θα παραμείνουν προβληματικά. Από την άλλη, υπάρχει ο πολιτικός ρόλος της Γερμανίας. Στο πλαίσιο του ρόλου αυτού, η μετασχηματιζόμενη γαλλογερμανική συνεννόηση έχει ως βασικούς άξονες το ευρώ, τον πολιτικό συντονισμό και τη θεσμική αρχιτεκτονική της Ένωσης. Στις 16 Μαΐου, οι δηλώσεις του François Hollande για την ανάγκη οικονομικής και πολιτικής διακυβέρνησης στην ΕΕ επιβεβαίωσαν την πυξίδα αυτής της διάστασης αλλά προκάλεσαν και τις αναμενόμενες αντιδράσεις.
Η θεσμική αρχιτεκτονική που χρειάζεται η Ευρώπη είναι υπό διαμόρφωση, μέσα όμως από μια πορεία χωρίς κεντρική καθοδήγηση. Το πρόβλημα – γιατί υπάρχει πρόβλημα – δεν εντοπίζεται στη Γερμανία και τον όποιο ηγεμονισμό της. Το πρόβλημα εντοπίζεται στο συνδυασμό μιας ασυντόνιστης προσπάθειας αναδιαμόρφωσης της θεσμικής αρχιτεκτονικής με παράλληλη ανάπτυξη – από τα κάτω – δυο απειλητικών τάσεων, του εθνοφασισμού και του αριστεροφασισμού.
Ο εθνοφασισμός απειλεί ευθέως την δημοκρατική πολιτική κουλτούρα ενώ επενδύει στην πλήρη επαναφορά του φαντασιακού σχήματος της εθνικής κυριαρχίας. Αλλά οι εθνικές φωνές δεν θα αποτελέσουν παράγοντα διάρρηξης της ΕΕ, ακριβώς επειδή όλες σχεδόν οι χώρες – και σίγουρα οι σημαντικότερες – διαπερνώνται πλέον στο εσωτερικό τους από τις διαιρετικές τομές των ευρωπαϊκών αντιπαραθέσεων. Από την άλλη πλευρά, ο επίσης αναδυόμενος αριστεροφασισμός συνδυάζει τη χαρακτηριστική περιφρόνηση προς τους θεσμούς με μια εξίσου χαρακτηριστική ευκολία ταύτισης της δικής του προσέγγιγης με την «αλήθεια». Οι πρόσφατες ρήσεις του ψευτοθεωρητικού Ζίζεκ περί γκουλάγκ πρέπει να κατανοηθούν ως κάτι σημαντικότερο από τα φληναφήματα ενός γραφικού. Η αυταρχική δυναμική του αριστεροφασισμού είναι παρούσα στη νότια και τη νοτιοανατολική Ευρώπη και – όπως συμβαίνει με τον εθνοφασισμό – ανθίζει όπου μαραίνεται η επιρροή του πραγματισμού. Άλλωστε η δυναμική του αυταρχισμού – όπως την έχει αναλύσει από χρόνια ένας πολιτικός επιστήμονας οξυδερκής και γι αυτό άγνωστος στους Έλληνες διανοούμενους, ο αείμνηστος Amos Perlmutter – παρουσιάζει πολλά κοινά στοιχεία, ανεξαρτήτως της πολιτικής φόρμουλας που χρησιμοποιείται κάθε φορά για να την καταστήσει οικεία.

Ο κύβος του Rubik και οι ευρωπαϊκές εξελίξεις

Ήδη το 2009 είχα εξηγήσει αναλυτικά (σε κεφάλαιο μου στον εμβληματικό συλλογικό τόμο, Reforming Europe: The Role of the Centre-Right, εκδόσεις Springer) ότι μόνο ένας νέος πραγματισμός, που κρατάει αποστάσεις τόσο από την άκριτη αποδοχή της λειτουργίας των αγορών όσο και από τον διεφθαρμένο και καταχρεωμένο κρατισμό μπορεί να οδηγήσει σε λύσεις ήπιας αλλά συστηματικής προσαρμογής σε περιπτώσεις χωρών όπως η Ελλάδα. Ως γνωστόν, η ατολμία της κυβερνητικής ΝΔ συνδυάστηκε με την άνευ ορίων αντιπολίτευση της Αριστεράς και τον προεκλογικό λαϊκισμό του ΠΑΣΟΚ με αποτέλεσμα η βίαιη προσαρμογή να καταστεί τελικά αναπόφευκτη.

Αλλά το ευρωπαϊκό μέλλον είναι εδώ. Μετά τις γερμανικές εκλογές του Σεπτεμβρίου 2013, οι εξελίξεις θα επιταχυνθούν. Παρά τις «προβλέψεις» αρκετών, όλα δείχνουν ότι η τραπεζική ένωση θα προχωρήσει στις αρχές του 2014, ενώ οι προτάσεις της Επιτροπής για αλλαγές στη θεσμική αρχιτεκτονική θα κατατεθούν μέχρι τον Μάιο 2014. Πριν τις βρετανικές εκλογές του 2015, η ΕΕ θα έχει εισέλθει σε μια τροχιά τελικής διαμόρφωσης των σχέσεων μεταξύ νομισματικής, οικονομικής και πολιτικής ένωσης. Καθώς το υπό διαμόρφωση ευρωπαϊκό σύστημα είναι η αποθέωση του πλουραλισμού (πολιτικού, διαχειριστικού, εθνικού, εθνοτικού, γλωσσικού, πολιτισμικού) θα χρειαστεί μια πολυδιάστατη αντιμετώπιση. Όπως είχα γράψει αλλού, απαιτείται – σαν τον τρισδιάστατο κύβο – πάζλ που επινοήθηκε το 1974 από τον Ernő Rubik – να ξεπεραστεί η σύγχυση που δημιουργείται από κάθε μια διάσταση που κινείται ανεξάρτητα από τις άλλες και να επικρατήσει μια συνολικότερη προσέγγιση στα κενά, τα προβλήματα και τις προοπτικές της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής. Πεδίον δόξης λαμπρόν, για ουσιαστική συνεννόηση αλλά – φευ – και για πραγματική σύγκρουση. Μόνο που η σύγκρουση δεν θα έχει μόνο – ούτε καν πρωτίστως – εθνικές ταμπέλες, όσο και αν πασχίζουν γι αυτό οι ποικίλες εκδοχές του λαϊκίστικου αυταρχισμού (εθνοφασισμού και αριστεροφασισμού) που αναδύονται στην Ευρώπη.