ANTONIO GRAMSCI: 80 XΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ

Δ. Δημητράκος

Στις 27 Απριλίου 2017 συμπληρώθηκαν 80 χρόνια από το θάνατο ενός κορυφαίου μαρξιστή στοχαστή: του Antonio Gramsci.

Ο Αntonio Gramsci γεννήθηκε το 1891 στη Σαρδηνία. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο του Τορίνου, πολιτικοποιήθηκε σε νεαρή ηλικία, εντάχθηκε στο Σοσιαλιστικό Κόμμα και αργότερα συνέβαλε στην ίδρυση του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος, την ηγεσία του οποίου ανέλαβε μετά το 1924. Επίσης έπαιξε ηγετικό ρόλο στο κίνημα των εργατικών συμβουλίων στη Βόρειο Ιταλία και διηύθυνε την επαναστατική εφημερίδα Ordine Nuovo  στο Τορίνο.

Ο Gramsci  έπεσε θύμα του φασιστικού καθεστώτος, που τον συνέλαβε και τον καταδίκασε σε εικοσαετή φυλάκιση. Συνέγραψε τα περίφημα «Τετράδια της φυλακής» όσο ήταν έγκλειστος, ενώ  από τις κακουχίες υπέστη ανεπανόρθωτα πλήγματα η υγεία του και πέθανε στις 27 Απριλίου του 1937, τρεις μέρες μετά την απελευθέρωσή του.

Ο Antonio Gramsci θεωρείται από πολλούς ότι είναι ανάμεσα στους κορυφαίους θεωρητικούς του Δυτικού μαρξισμού. Οι έννοιες που επεξεργάστηκε, όπως εκείνη της ηγεμονίας, της κοινωνίας πολιτών, του ιστορικού συγκροτήματος, οι σκέψεις του πάνω στη σχέση παιδείας και κοινωνίας εξακολουθούν να συζητιούνται και χρησιμεύουν σε αναζητήσεις στη σύγχρονη πολιτική φιλοσοφία.

Ο ορθολογισμός του Antonio Gramsci

Υπάρχει, όμως και ένα πρόσθετο στοιχείο στη σκέψη  του Antonio Gramsci  που είναι πολύ πιο ενδιαφέρον και πρωτότυπο και αυτό είναι ο ορθολογισμός του. Αυτό φαίνεται τόσο σ’ αυτά που λέει για την επιστήμη, όσο και στη στάση του στην πολιτική.

Στο πρακτικό, πολιτικό πεδίο, ο ηγέτης αυτός ήταν εξ ιδιοσυγκρασίας ορθολογιστής. Αντέταξε με συνέπεια τον ορθολογισμό του στη «ρητορική» αντίληψη της πολιτικής που επικρατούσε στην ιταλική Αριστερά, ειρωνευόταν τη λεκτική υπερβολή και τον φανφαρονισμό της επαναστατικής φρασεολογίας και πάλεψε ακόμα και μέσα στη φυλακή για να επιβάλει μια ρεαλιστική στρατηγική για το κόμμα του, λαμβάνοντας υπόψη τις νέες συνθήκες.

Θεωρούσε ότι ο ο μαρξισμός έπρεπε να απαλλαγεί από τα «λογικά σφάλματά του», και τόνιζε ότι η μαρξιστική θεωρία είχε γίνει ένας «κλειστός κύκλος», ενώ θα έπρεπε να έπρεπε να είναι μάλλον μια θεωρία κίνησης.  Δεν δίστασε, μάλιστα, να γράψει ότι «ο ιστορικός υλισμός έχει εκφυλισθεί σε δεισιδαιμονία και προκατάληψη» και ότι έχει γίνει «ιδεολογία με την κακή έννοια της λέξης». Αυτές οι σκέψεις διατυπώνονται μεταξύ 1933 και 1935, δηλαδή σε εποχή που κυριαρχεί απόλυτα ο δογματικός σταλινισμός στο κομμουνιστικό στρατόπεδο.

Αλλά το κυριότερο στοιχείο του ορθολογισμού του βρίσκεται στην αντίληψη που έχει για την αλήθεια και εξηγεί εν μέρει τη στάση που έχει για την επιστήμη. Ο Gramsci είχε μεγάλο σεβασμό για την αλήθεια. Όταν εξέδιδε την εφημερίδα “Ordine Nuovo”, έβαζε στην προμετωπίδα της πρώτης σελίδας το ρητό του σοσιαλδημοκράτη ηγέτη Ferdinand Lassalle «Το να λέγεται η αλήθεια είναι επαναστατική πράξη». Στα «Τετράδια της φυλακής» έγραφε ότι «η αλήθεια γίνεται οικουμενική όταν αποδεικνύεται μέσα σε ένα πλαίσιο ευρύτερο από εκείνο που την γεννά και που πετυχαίνει να εξηγήσει την πραγματικότητα ενώ ταυτόχρονα ενσωματώνεται μέσα σ’ αυτήν την πραγματικότητα». Βρίσκω ότι αυτή η αντίληψη της αλήθειας είναι εκπληκτική σε καθαρότητα, αλλά και σε βάθος!

Ιστορικισμός, ορθολογισμός και κριτική προοπτική

Από την άλλη μεριά, όπως είδαμε, ο Gramsci έχει μεγάλο σεβασμό για την επιστήμη και την επιστημονική μέθοδο.  Μπορεί να παρασύρεται από τον Benedetto Croce (1868-1952) που τον επηρέασε βαθύτατα, και να  αποδέχεται την εργαλειακή αντίληψη του Ιταλού φιλοσόφου για την επιστήμη, θεωρώντας την ένα πρακτικό δημιούργημα του ανθρώπου, που δίνει μόνο μερική εικόνα της πραγματικότητας. Όμως, σε αντίθεση με τον μέντορά του, θεωρεί ότι η επιστήμη κατέχει μια ιδιαίτερη θέση στην ιστορία, διότι μέσα από αυτήν ενώνεται η ανθρωπότητα πολιτιστικά. Με τη διαφορά  ότι η ενότητα αυτή επέρχεται μέσα από την ιστορία και δημιουργός της ιστορίας είναι ο άνθρωπος μέσα από την εξοχήν πολιτική του, και μάλιστα επαναστατική, δραστηριότητά του.

Μέσα από αυτό το ιστορικιστικό πρίσμα, οι θεωρίες δεν αποτιμούνται με βάση την αντιστοιχία τους στην πραγματικότητα, αλλά με την εναρμόνισή τους με την ιστορική διαδικασία. Όμως και πάλι αναφαίνεται ο ορθολογισμός του. Η εναρμόνιση με την ιστορική διαδικασία, απαιτεί την ενότητα θεωρίας και πράξης που απαιτεί ο μαρξισμός. Αλλά προσθέτει μια μικρή, αλλά μεγάλης σημασίας φράσης προς το τέλος των «Τετραδίων»: «η συνένωση θεωρίας και πράξης είναι μια κριτική πράξη» (un atto critico). Μια κριτική πράξη είναι προϊόν ορθολογικής κρίσης. Θα πρέπει να ισχύσουν κάποια κριτήρια ορθολογικότητας. Αυτά δεν μπορεί να έρχονται μέσα από την ιστορία, αλλιώς το επιχείρημα θα ήταν κυκλικό και συγχρόνως δογματικό.

Βέβαια,  στα «Τετράδια» δεν έχουμε μαρτυρία για αναζήτηση τέτοιων κριτηρίων. Μπορούμε, όμως, να λάβουμε υπόψη μας τη γενικότερη στάση του Gramsci πάνω στην  αλήθεια, την κριτική σκέψη, το δογματισμό, την αντι-ρομαντική του ιδιοσυγκρασία και μαζί μ’ αυτά το πλήθος των διανοητικών ενδιαφερόντων του που ξεπερνούσαν κατά πολύ το πλαίσιο της μαρξιστικής θεωρίας.

Η γόνιμη, ελεύθερη και δροσερή σκέψη του Antonio Gramsci περιέχει τα στοιχεία μέσα από τα οποία ίσως να μπορούσε να ανανεωθεί ο μαρξισμός · τουλάχιστον αυτή την εντύπωση δίνουν. Θα μπορούσε, ενδεχομένως, με αφετηρία αυτή τη σκέψη, να δημιουργηθεί μια κριτική παράδοση μέσα στην ίδια την εστία του μαρξισμού;

Είναι αυτή η κληρονομιά που άφησε ο ιδρυτής του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος στην παράταξή του και ευρύτερα στην Ευρωπαϊκή Αριστερά; Ίσως αυτός να ήταν ο σκοπός του. Πάντως, αν ήταν, θα οδηγούσε ασφαλώς στην κατάργηση του «κλειστού κύκλου» του μαρξισμού και στην αναίρεση του τελευταίου, διότι αποτελεί από τη γένεσή του ένα τέτοιο κλειστό κύκλο. Ασφαλώς, όμως, η διανοητική κληρονομιά του Gramsci δημιούργησε μια «δευτεροβάθμια» παράδοση σκέψης μέσα στην οποία νομιμοποιείται η κριτική στο μαρξισμό. Στο πλαίσιο αυτής της δευτεροβάθμιας παράδοσης, ο υποφαινόμενος, εξετάζοντας προσεκτικά το έργο του μεγάλου αυτού διανοητή θεώρησε – ορθά ή λανθασμένα – ότι οδηγούσε το εγχείρημα αυτό έξω από το αρχικό πλαίσιο που το ενέπνευσε, έξω και πέρα από το μαρξισμό.