Φ – όπως Φιλελεύθερος

Δημήτρης Δημητράκος

Εδώ και καιρό γίνονται συζητήσεις με αναφορές στο  φιλελευθερισμό, επικλήσεις σε αρχές του ή χρησιμοποιείται ο όρος αρνητικά, χωρίς να έχει διευκρινιστεί τι είναι ακριβώς ο φιλελευθερισμός και ποια η σημασία του σήμερα.

Το βιβλίο «Φιλελευθερισμός» του καθηγητή Αριστείδη Χατζή[1] είναι μια πολύ καλή εισαγωγή στο σύγχρονο φιλελευθερισμό, ενώ συγχρόνως αποτελεί ένα μήνυμα αισιοδοξίας γι’ αυτούς που τον δέχονται και τον υποστηρίζουν.

Ιστορία και αρχές του φιλελευθερισμού

Στο βιβλίο αυτό παρατίθεται μια σύντομη περίληψη της ιστορίας του φιλελευθερισμού από τη σχολή της Σαλαμάνκας στο 16ο αιώνα  και φτάνει στη σύγχρονη φιλελεύθερη σκέψη που συναντάμε στα κείμενα των Isaiah Berlin, John Rawls, Robert Nozick και άλλων σύγχρονων πολιτικών φιλοσόφων, περνώντας από τον John Locke, τον Adam Smith και τον John Stuart Mill, ο οποίος μπορεί να θεωρηθεί κύριος εμπνευστής του σύγχρονου αγωνιστικού φιλελευθερισμού, τον οποίο  εκφράζει ο συγγραφέας.

 Ο Αριστείδης Χατζής εξηγεί με απλό και σαφή τρόπο ορισμένες βασικές έννοιες του σύγχρονου φιλελευθερισμού, όπως είναι η θετική και η αρνητική ελευθερία, η σημασία και τα είδη των δικαιωμάτων, τα οποία μπορούν και αυτά να είναι θετικά ή αρνητικά, καθώς και η θέση της ελευθερίας και της ισότητας στο αξιακό σύστημα του φιλελευθερισμού.

 Η ανάγνωσή του γίνεται συναρπαστική με την παράθεση σειράς υποθετικών καταστάσεων με σκοπό την ανάδειξη προβλημάτων που αντιμετωπίζονται στη φιλελεύθερη πολιτική θεωρία. Αυτό γίνεται, ακριβώς διότι στο φιλελευθερισμό δεν υπάρχουν βεβαιότητες. Ο φιλελεύθερος είναι σε συνεχή αναζήτηση, γεννά και αντιμετωπίζει νέους προβληματισμούς γύρω από τις αρχές του φιλελευθερισμού, και διατηρεί μια κριτική απόσταση από αυτόν, γνωρίζοντας ότι δεν αποτελεί ένα «κλειστό κύκλο», όπως συμβαίνει με ένα δόγμα.

Η ελευθερία και η αρχή της βλάβης

Ιδιαίτερη έμφαση δίνει ο συγγραφέας στην «αρχή της βλάβης» όσων αφορά την κατανόηση των ορίων της ελευθερίας. Σύμφωνα με την αρχή  αυτή, την οποία διατύπωσε ο John Stuart Mill το 1859, το κράτος οφείλει να περιορίζει την ελευθερία του ατόμου αν η άσκησή της βλάπτει ένα άλλο άτομο ή πολλά άλλα άτομα. Η ίδια αυτή αρχή διατυπώνεται νωρίτερα στη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη το 1789[2]. Με τη διατύπωση του Mill, όμως, όπως ορθά τονίζει ο Αριστείδης Χατζής, η αρχή αυτή γίνεται θεμέλιο του φιλελευθερισμού, εφόσον αναγνωρίζει την προτεραιότητα της ελευθερίας όταν δεν προξενεί βλάβη σε άλλους (σ.43). Έτσι, σε ένα γνήσια φιλελεύθερο καθεστώς η ελευθερία είναι κυρίαρχη: δεν την παρέχει το κράτος εν τη μεγαθυμία του, ούτε την «ανέχεται» κατ’ εξαίρεση. Προϋπάρχει του κράτους ως δικαίωμα του ανθρώπινου ατόμου, και το κράτος υπάρχει για τον πολίτη και όχι ο πολίτης για το κράτος. Το κράτος, μέσα σ’ ένα τέτοιο καθεστώς οφείλει να υπηρετεί την ελευθερία, εμποδίζοντας πράξεις ατόμων που θα βλάψουν άλλα άτομα.

Πώς, όμως,  ορίζεται η βλάβη; Πρέπει, λέει ο Αριστείδης Χατζής, να είναι απτή, χειροπιαστή, όπως αυτή που προκαλείται από το φόνο, την κλοπή, την απάτη, την απειλή βίας. Δεν είναι αυτό για το οποίο κάποιος παραπονιέται από ιδιοτροπία ή καπρίτσιο ή αυθαίρετη άποψη.

Φιλελευθερισμός και δικαιώματα

Επειδή, όμως, είναι συχνά δυσδιάκριτη η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σ’ αυτό που είναι γενικά ή μόνο μερικά αναγνωρίσιμο ως βλάβη που υφίσταται κάποιος, ένας τρόπος ορισμού της είναι με βάση τα δικαιώματα του ατόμου: υφίσταμαι βλάβη αν και μόνο αν παραβιάζεται κάποιο απαράγραπτο δικαίωμά μου. Τα δικαιώματα αυτά προϋπάρχουν του κράτους. Αν, όμως, προϋπάρχουν του κράτους, σημαίνει ότι είναι φυσικά δικαιώματα, όπως τα περιγράφει ο John Locke (1690) οι ιδέες του οποίου ενέπνευσαν την Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ (1776) [3]  Τα δικαιώματα αυτά είναι η ζωή, η ελευθερία, και η ιδιοκτησία[4].

Βέβαια, η ιδέα των φυσικών δικαιωμάτων συναντά πολλές αντιρρήσεις. Ένας ωφελιμιστής, όπως ο Jeremy Bentham χλεύαζε τα φυσικά δικαιώματα ως καθαρή ανοησία (1843). Μπορεί επίσης να τα απορρίψει κανείς ως «ουσιοκρατικά» ή «μεταφυσικά» εφόσον είναι συνυφασμένα με μια υποτιθέμενη ανθρώπινη «ουσία» ή «φύση».

Αυτό, όμως, δεν είναι απαραίτητο. Ο φιλελευθερισμός έχει ως αφετηρία το άτομο. Το άτομο είναι η ακέραιη αυτόνομη μονάδα στη φιλελεύθερη αντίληψη του πολιτικού. Το άτομο δεν τέμνεται, δεν διαιρείται και δεν πρέπει να υποβιβάζεται. Πρέπει να το αντιληφθούμε ως κυρίαρχο στο χώρο του. Και ο χώρος αυτός που τον περιβάλλει είναι ηθικός. Αυτός ακριβώς είναι ο χώρος των δικαιωμάτων του τα οποία του αναγνωρίζονται ως συνυφασμένα με την ανθρώπινη ιδιότητά του. Το άτομο, περιβεβλημένο με τα δικαιώματα που του ανήκουν αναντίρρητα ενεργεί ελεύθερα και κυρίαρχα στο δικό του χώρο. Αν δεν του αναγνωριστούν αυτά τα δικαιώματα, δεν μπορεί να λογιστεί ως αυτόνομη μονάδα.

Κράτος, φιλελευθερισμός και παγκοσμιοποίηση

Σημαντική – και θα έλεγα θαρραλέα- είναι η κριτική που ασκείται από τον Αριστείδη Χατζή σε ορισμένες στερεότυπες καταγγελίες κατά του φιλελευθερισμού (ή του «νεοφιλελευθερισμού» όπως τον αποκαλούν συχνά οι εχθροί του), όπως είναι η ιδέα ότι ορισμένες αξίες έχουν «ιδιάζουσα βαρύτητα» και δεν πρέπει να «εμπορευματοποιούνται». Ο Αριστείδης Χατζής δείχνει ότι όσοι υποστηρίζουν αυτή την άποψη –  π.χ. όσον αφορά την παρένθετη μητρότητα – δεν αντιλαμβάνονται ή δε θέλουν να δεχθούν ότι οι δικές τους αξίες διαφέρουν από εκείνες που πρεσβεύουν άλλοι.

Ένα άλλο θετικό στοιχείο του βιβλίου είναι  ότι εξετάζει κριτικά ορισμένες αδυναμίες του καπιταλισμού που δικαιολογούν την κρατική παρέμβαση για να διορθώσουν την αποτυχία της αγοράς. Αυτό δημιουργεί συχνά άλλα, χειρότερα προβλήματα που συνιστούν την αποτυχία του κράτους. Οι ομάδες πίεσης – ή «διανεμητικές συσπειρώσεις» όπως τις αποκαλεί ο Αιστείδης Χατζής – είναι κατεστημένα συμφέροντα –επιχειρηματικά, συντεχνιακά, μιντιακά- που αποκτούν την εύνοια του κράτους το οποίο τους προσφέρει προστασία και προνομιακή μεταχείριση. Ο κρατισμός, μ’ άλλα λόγια, εκτρέφει στρεβλώσεις στην οικονομία, οι οποίες δεν είναι τυχαίες, αλλά προωθούνται από ομάδες που επιδίδονται στην προσοδοθηρία, δηλαδή την αναζήτηση της πολιτικής εύνοιας, η οποία αποτελεί κύριο εμπόδιο στην ανάπτυξη, όπως δείχνουν σύγχρονες μελέτες στις οποίες αναφέρεται το βιβλίο.

Και αυτό μας φέρνει σε ένα άλλο στοιχείο και που είναι η οικονομική ελευθερία και η σχέση της με την οικονομική ανάπτυξη, σύμφωνα με την ετυμηγορία της ιστορικής εμπειρίας. Αν μη τι άλλο, η ελευθερία, και ιδίως η οικονομική, προάγει την ευημερία μιας κοινωνίας, όπως δείχνει ο Αριστείδης Χατζής στο τέλος του βιβλίου, παραθέτοντας στοιχεία και γραφήματα.

Ας μου επιτραπεί να προσθέσω ένα επιχείρημα υπέρ του φιλελευθερισμού από αυτή την αφετηρία και αυτό είναι ότι ελευθερία ως συντελεστής αύξησης της οικονομικής ανάπτυξης και ευημερίας είναι αυτό-εφαρμόσιμη. Δεν χρειάζεται να …εξαναγκαστεί ο πολίτης να ασκήσει την πολιτική και οικονομική ελευθερία του. Η τελευταία δρα ευεργετικά, για το γενικό συμφέρον με το μικρότερο δυνατό κόστος. Υπό συνθήκες παγκοσμίωσης των συναλλαγών και της πληροφόρησης, αυτό γίνεται φανερό σε όλο και περισσότερους ανθρώπους, πράγμα που εξηγεί την επιτυχία του φιλελευθερισμού στον κόσμο και δικαιολογεί την αισιοδοξία του συγγραφέα που εκφράζεται στο τέλος του βιβλίου του:

«Θεωρώ …ότι η εξέλιξη προς περισσότερη ελευθερία και ευημερία είναι προδιαγεγραμμένη και πλέον θα είναι ταχύτατη».

[1] Αριστείδης Χατζής (2017) Φιλελευθερισμός. Αθήνα: Εκδ. Παπαδόπουλος

[2] Άρθρο 4 – «Ελευθερία σημαίνει το να μπορεί να πράττει το κάθε άτομο ό,τιδήποτε δε βλάπτει ένα άλλο άτομο. Έτσι, η άσκηση των φυσικών δικαιωμάτων κάθε ανθρώπου θέτει σαν όριο το σημείο εκείνο, από το οποίο αρχίζει η άσκηση των ίδιων δικαιωμάτων για το άλλο άτομο. Το όριο αυτό δεν καθορίζεται παρά μόνον από το νόμο».

[3] John Locke (1690) Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως. Δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας. Εισαγωγή-Μετάφρ.-Σχόλια Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης. 2η έκδοση,εκδ. «Πόλις», Αθήνα, 2010

[4] Οι αρχές αυτές αναγνωρίζονται στο κείμενο της Ομόφωνης Διακήρυξης των Δεκατριών Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, με μια τροποποίηση που έχει συζητηθεί πολύ, εφόσον τη θέση της ιδιοκτησίας ανάμεσα σ’ αυτά τα δικαιώματα παίρνει η επιδίωξη της ευτυχίας: «Δεχόμαστε τις εξής αλήθειες ως αυταπόδεικτες, πως όλοι οι άνθρωποι δημιουργούνται ίσοι, και προικίζονται από τον Δημιουργό τους με συγκεκριμένα απαραβίαστα Δικαιώματα, μεταξύ των οποίων είναι το δικαίωμα στη Ζωή, το δικαίωμα στην Ελευθερία, και το δικαίωμα στην επιδίωξη της Ευτυχίας».