Η αναμέτρηση με την συντηρητική αγορά

Δ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΣ

Παρά τα φαινόμενα, η χώρα μας είναι βαθύτατα συντηρητική. Οι άνθρωποι παραμένουν προσκολλημένοι σε ορισμένες νοοτροπίες που μεταβάλλονται πολύ δύσκολα και συνήθως ανεξέλεγκτα. Οι νοοτροπίες αυτές είναι βαθύτατα ριζωμένες στην τρέχουσα πολιτική και κοινωνική ζωή, καθώς και στην κρατούσα ιδεολογική ορθοδοξία. Με αυτή την έννοια, συντηρητικός δεν είναι μόνο εκείνος που ανήκει πολιτικά στη συντηρητική παράταξη, αλλά και εκείνος ­ «δεξιός» ή «αριστερός» ­ που παραμένει προσκολλημένος σε ιδέες και πρακτικές στις οποίες έχει απλώς συνηθίσει, χωρίς να τις υποβάλλει σε κριτική εξέταση. Αυτό είχα αναλύσει εδώ σε σχετικό μου άρθρο πρόσφατα («Η δυστυχία του να είσαι συντηρητικός», «Το Βήμα», 11.1.98).

Αν πάμε στις ρίζες της συντηρητικής νοοτροπίας θα ανακαλύψουμε τη δυσπιστία για οποιαδήποτε καινοτομία, τη διστακτικότητα ή και τον φόβο μπρος στο άγνωστο και την προτίμηση για το συνηθισμένο και δοκιμασμένο. Η τάση αυτή είναι ως ένα βαθμό φυσιολογική και επιβιωτικά αναγκαία. Στο πολιτικό όμως πεδίο η στάση αυτή μπορεί να πάρει επικίνδυνη τροπή, ιδίως όταν μέσα από αυτήν καθίσταται αδύνατη η ορθολογική εξέταση προτεινόμενων λύσεων σε βασικά προβλήματα που αντιμετωπίζει μια κοινωνία ­ λύσεων που απαιτούν βαθιές τομές και μεταρρυθμίσεις. Εκεί ο συντηρητικός απλούστατα αρνείται τη συζήτηση πάνω σε αρχές και κυριολεκτικά γαντζώνεται στα σχήματα που επικρατούν, επειδή ακριβώς… επικρατούν· αποστρέφεται την αγορά με την ευρύτερη έννοια του ανοιχτού χώρου της δημόσιας συζήτησης και των εμπορικών συναλλαγών. Αυτή η αγοραφοβία, όπως ονομάζουν οι ψυχολόγοι τη φοβία για τους ανοιχτούς χώρους, χαρακτηρίζει τη στάση του συντηρητικού με τη γενικότερη έννοια: αρνείται να αναμετρηθεί στο ανοιχτό πεδίο και αποστρέφεται τον ανταγωνισμό, τη συζήτηση επί ίσοις όροις, την ανοιχτή κριτική εξέταση νέων ιδεών.

Η «κατηχητική κοινωνία»

Οπως είναι φυσικό, υπό τις συνθήκες αυτές, ο συντηρητικός έχει την τάση να εθελοτυφλεί βρίσκοντας επιβεβαίωση της ορθότητας των ιδεών του στη συλλογικότητα της «λαϊκής ομοψυχίας», ιδίως όταν αυτή σχηματίζεται άκριτα. Καταφεύγει στις καθιερωμένες δοξασίες και πρακτικές, στα συλλογικά «βιώματα» της φυλής για να αντλήσει βεβαιότητες και σταθερές σε έναν κόσμο όπου επικρατεί καθεστώς γνωστικής αβεβαιότητας και κοινωνικής αστάθειας. Και η αμφιβολία που γεννά ο λόγος θεραπεύεται άκριτα από την κοινά σχηματισμένη πεποίθηση που επικρατεί. Εχουμε έτσι το φαινόμενο επιβίωσης στοιχείων κλειστής κοινότητας ­ ή «κατηχητικής κοινωνίας», όπως την ονομάζουν ορισμένοι σύγχρονοι ανθρωπολόγοι ­ μέσα σε μια κατά τα άλλα ανοιχτή κοινωνία ως προς τους θεσμούς.

Αυτή η επιβεβαίωση μέσα από την ομαδικότητα μπορεί να πάρει εξαιρετικά επικίνδυνο χαρακτήρα για το κοινωνικό σύνολο όταν φτάνει στα όρια του συλλογικού αυτισμού. Τότε είναι που προκειμένου να δεχθούμε ότι στραβά αρμενίζουμε, δηλώνουμε ότι ο γιαλός πάει στραβά. Και όπως είναι εύλογο, η συντηρητική αυτή αγοραφοβία στρέφεται πριν από όλα κατά της παγκοσμιοποίησης, δηλαδή της αναγκαστικής πλέον προσαρμογής στις παγκόσμιες ανταγωνιστικές συνθήκες και της υποχρεωτικής αναμέτρησης ανάμεσα σε αρχές και ιδέες σε έναν κόσμο χωρίς προστατευτικούς θυλάκους. Γι’ αυτό και ο διακατεχόμενος από το σύνδρομο της συντηρητικής αγοραφοβίας πρόθυμα εκστρατεύει κατά της παγκοσμιοποίησης.

Η εκστρατεία όμως αυτή είναι μάλλον ανώφελη. Είτε το θέλουν ορισμένοι είτε δεν το θέλουν, η ανθρώπινη κοινωνία εξελίχθηκε εξαιρετικά γοργόρυθμα τους τελευταίους τρεις αιώνες, παράλληλα και σε αλληλόδραση με την ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης και της εν γένει πληροφορικής παραγωγικότητας. Η ηλεκτρονική επανάσταση παρέχει σήμερα τη δυνατότητα άμεσης μετάδοσης των κατά τόπους δεδομένων, από τη στιγμή που αυτά μεταφράζονται σε «σήματα» (σύμβολα, γράμματα, φράσεις, βιβλία, βάσεις δεδομένων κλπ.), τα οποία μεταφέρονται αστραπιαία σε όλα τα μέρη της γης. Ανάλογα μπορεί να δει κανείς και την αγορά εμπορευμάτων και κεφαλαίων σαν ένα σύστημα μεταδότησης «σημάτων» (τιμών). Η παγκοσμιότητα της πληροφόρησης, είτε στο πεδίο των ιδεών είτε στο οικονομικό πεδίο, εξασφαλίζεται με την ευρύτατη δημοσιότητα και τη διαφάνεια.

Προστασία των αδυνάτων

Με τον τρόπο αυτόν ολόκληρη η υφήλιος λειτουργεί όλο και περισσότερο σαν μια ενιαία αγορά με ενιαίο, αν και πολυσύνθετο, δίκτυο πληροφόρησης. Ο κόσμος της ιεραρχίας, των κλειστών κύκλων, των προστατευμένων χώρων, των ελεγχόμενων μέσων είναι ανίσχυρος μπρος στις δυνάμεις του ανταγωνισμού, της πληροφορικής επανάστασης και του κυβερνοχώρου.

Με τα καλά και τα κακά τους, συμβαδίζουν με τη διαφάνεια του δημοκρατικού ελέγχου, τη διατήρηση και εξάπλωση των ελευθεριών και την εξασφάλιση μεγαλύτερης οικονομικής αποδοτικότητας. Αυτό δεν εμποδίζει όμως αδιαφανή οικονομικά συμφέροντα να διαπλέκονται με κρατικά κέντρα εξουσίας, νοθεύοντας το δημοκρατικό παιχνίδι. Επιπλέον δεν προστατεύονται από αυτή τη θύελλα ορισμένες κοινωνικές ομάδες που στον δικό μας σύγχρονο πολιτισμό έχουμε επιλέξει να προστατεύουμε. Εκεί εντοπίζεται το κύριο πρόβλημα που αντιμετωπίζει και οποιαδήποτε εκσυγχρονιστική – μεταρρυθμιστική προσπάθεια, όπως θα δούμε.

Γεγονός είναι ότι ο ανταγωνισμός και η ευρύτητα πληροφόρησης, που προϋποθέτει η λειτουργία της παγκόσμιας αγοράς σήμερα, καταργούν τις δυνατότητες προστατευτισμού τόσο στην οικονομία όσο και στην κοινωνία. Το πρώτο είναι αποδεκτό. Το δεύτερο δεν είναι τουλάχιστον για ορισμένες αδύναμες κοινωνικές κατηγορίες. Ο δικός μας πολιτισμός, οι δικές μας αξίες μάς επιβάλλουν την προστασία τους.

Η ανάγκη όμως αυτής της στοιχειώδους κοινωνικής προστασίας, που εξασφαλίζει το κράτος κοινωνικής πρόνοιας στις δυτικές χώρες, πρέπει να διακρίνεται από τη γενικευμένη νοοτροπία προστατευτισμού, όπου κάθε επαγγελματική οργάνωση, κάθε οργανωμένο συμφέρον πιέζει την πολιτική εξουσία για ειδική μεταχείριση. Ο οικονομικός ανταγωνισμός δεν διεξάγεται έτσι με τους κανόνες παιχνιδιού της αγοράς αλλά μέσα από πολιτικές πιέσεις.

Ενισχύεται ο κρατισμός

Καλείται η πολιτική εξουσία να προστατεύσει κάθε διαφορετική κοινωνική κατηγορία που επικαλείται το δικαίωμα σε ειδική μεταχείριση, στο όνομα της προόδου. Ετσι υπονομεύεται οποιαδήποτε μεταρρυθμιστική δυνατότητα έχει μια κυβέρνηση στην προσπάθειά της να εκσυγχρονίσει την κοινωνία και την οικονομία προσαρμόζοντάς την στη διεθνή πραγματικότητα. Η πολιτική προστατευτισμού που της ζητείται συγχέεται με την οφειλή κοινωνικής πρόνοιας στους πραγματικά ανυπεράσπιστους μέσα στο κοινωνικό σύνολο. Η γλώσσα και οι έννοιες του μεταρρυθμιστικού προτάγματος ανήκουν στο ιδεολογικό οπλοστάσιο των υπερασπιστών οργανωμένων συμφερόντων στο όνομα της προόδου.

Η σύγχυση που προκαλείται έτσι ενισχύει τον κρατισμό. Και από τη στιγμή που ο κύριος μοχλός της μεταρρύθμισης είναι το κράτος, ο μεταρρυθμιστής στην εξουσία αντιμετωπίζει πολύ μεγάλη δυσκολία, όπως εύστοχα παρατήρησαν δύο καθηγητές σε πρόσφατο άρθρο τους (βλ. Δ. Παπούλια και Χ. Τσούκα «Οι μεταρρυθμιστές και το δίλημμα του φυλακισμένου», «Το Βήμα», 15.3.98). Ιδίως αν ο εν λόγω μεταρρυθμιστής αντιλαμβάνεται τον πολιτικό του ρόλο ως καθαρά διαχειρισιακό, πράγμα που συμβαίνει, όπως φαίνεται, με την παρούσα κυβέρνηση.

Η δυσκολία του μεταρρυθμιστή συνίσταται στην ανάγκη να παίξει τηρώντας τους κανόνες σε μια κοινωνία σαν τη δική μας όπου οι κανόνες αυτοί δεν τηρούνται, διότι δεν είναι προς το βραχυπρόθεσμο συμφέρον των παικτών να τηρηθούν, ενώ η λογική της κατάστασης τους υποχρεώνει σε βραχυπρόθεσμες και μόνο επιλογές ­ λόγω έλλειψης εμπιστοσύνης. Εναπόκειται στον μεταρρυθμιστή να μετατρέψει την προοπτική των κοινωνικών υποκειμένων δράσης από βραχυπρόθεσμη σε μακροπρόθεσμη. Το «δίλημμα του φυλακισμένου» στο οποίο βρίσκεται κάθε φορέας, κατά το γνωστό πρότυπο της θεωρίας των παιγνίων, θα μπορεί να αντιμετωπισθεί επωφελέστερα για το κοινωνικό σύνολο, αν ο μεταρρυθμιστής στην εξουσία αποστείλει τα κατάλληλα μηνύματα αξιοπιστίας, αποφασιστικότητας και πολιτικής τόλμης.

03/05/1998 – ΤΟ ΒΗΜΑ