Περί λαϊκής κυριαρχίας και λαϊκισμού

Πολύς λόγος γίνεται πρόσφατα από επώνυμους και μη, περί «κυρίαρχου λαού». Τι ακριβώς εννοούν μ’ αυτό; Είναι μέρος του πομφολυγώδους πολιτικού λόγου, που έχουμε συνηθίσει να ταυτίζουμε με το λαϊκισμό; Έχει τη θέση του στη σύγχρονη αντίληψη της δημοκρατίας, που είναι συνυφασμένη με τον πολιτισμό της ανοιχτής κοινωνίας; Ή , είναι μια ανθρωπομορφική –και ως εκ τούτου, πλανερή – προβολή της του συνόλου των πολιτών με ενιαία συλλογική προσωπικότητα. Σ ‘ αυτό το άρθρο ο Δημήτρης Δημητράκος δίνει ορισμένες απαντήσεις σ’ αυτά τα ερωτήματα.

Δ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΣ

Με την έννοια αυτή, η ανάπτυξη της κοινωνίας πολιτών αποτελεί μέτρο πολιτιστικής ανάπτυξης και δημοκρατικής επιδεκτικότητας ενός κοινωνικού συνόλου: όσο πιο ανεπτυγμένη είναι η κοινωνία πολιτών τόσο πιο άρτια λειτουργεί το δημοκρατικό πολίτευμα. Αυτό συμβαίνει διότι η συχνά μη ισόρροπη σχέση μεταξύ κράτους και κοινωνίας πολιτών οφείλεται στην υπερτροφία του πρώτου εις βάρος της δεύτερης και όχι στο αντίθετο. Επιπλέον η ανάπτυξη μιας χώρας προϋποθέτει πάνω απ’ όλα την ανάπτυξη της κοινωνίας πολιτών. Κυρίως αυτό ισχύει για την πολιτική ανάπτυξη μιας χώρας: αν δεν υπάρχει ισορροπημένη σχέση μεταξύ κοινωνίας πολιτών και πολιτικής κοινωνίας (ή κράτους), δεν μπορεί να υπάρξει ισορροπημένη οικονομική ανάπτυξη αλλά ούτε και δημοκρατία. Και αυτό συμβαίνει διότι η δημοκρατία δεν μπορεί να λειτουργήσει αν δεν έχει κοινωνικό αντίκρισμα.

Το Σύνταγμα, και η τήρησή του, επομένως, βασίζεται όχι στον εαυτό του ή σε άλλους θεσμούς, αλλά στον πατριωτισμό των Ελλήνων, που σε τελευταία ανάλυση εμπίπτει και αυτός στο πεδίο αρμοδιότητας της κοινωνίας πολιτών. Και αυτό διότι πατριωτισμός δεν είναι μόνο η διάθεση να πολεμήσει κανείς τους εχθρούς του έθνους, αλλά και εθισμός στην τήρηση των κανόνων, για να μπορέσουν αυτοί να λειτουργήσουν. Και ο εθισμός αυτός δεν θεσμοθετείται. Είναι αποτέλεσμα μιας μακρόχρονης εξελικτικής και παιδευτικής διαδικασίας η οποία αντανακλάται στην κοινωνία πολιτών[2].

Η ισχνότητα της κοινωνίας πολιτών σε μια χώρα δίνει λαβή σε μια συχνά απαντώμενες μορφές αυταρχισμού, όπου το κράτος γίνεται πανίσχυρο με το αιτιολογικό ότι η εξουσία του πηγάζει από τον λαό και ασκείται από αυτόν. Αυτή η αντίληψη της δημοκρατίας συνδέεται με τον λαϊκισμό με την ευρύτερη έννοια, όπως θα φανεί σ’ αυτό που ακολουθεί.

Ο λαϊκισμός, στην τρέχουσα πολιτική και δημοσιογραφική χρήση του όρου, συνδέεται με κάθε μορφή δημαγωγίας και κολακείας του λαϊκού στοιχείου. Αυτό πραγματοποιείται παράλληλα με την παράκαμψη των θεσμών: «Οχι θεσμοί, μονάχα λαός», όπως είχε πει επιγραμματικά ο Ανδρέας Παπανδρέου το 1989. Η αντίληψη αυτή είναι συνυφασμένη με την πολιτική παράδοση του λαϊκισμού (ποπουλισμού) έτσι όπως εκδηλώθηκε τον 19ο και τον 20ό αιώνα, κυρίως σε περιοχές με μεγάλο αγροτικό πληθυσμό ­ Ρωσία, Ανατολική Ευρώπη, Λατινική Αμερική, μεταξύ άλλων. Ο λαϊκισμός είναι κίνημα που εκθειάζει τον λαό και ό,τι πηγάζει από αυτόν, θεωρώντας τον μοναδική πηγή νομιμότητας. Βασίζεται σε μια «φυλετική» αντίληψη της πολιτικής σύμφωνα με την οποία δεν έχουν σημασία οι κανόνες ή οι αρχές αλλά ο λαός, η βούλησή του και κατ’ επέκτασιν η παράταξη ή η κυβέρνηση, που του αποδίδονται ως κατ’ εξοχήν «δικές του».

Ο λαϊκισμός συνδέεται και με μια άλλη έννοια που είναι αποδεκτή από πολλούς δημοκράτες, και αυτή είναι μια ορισμένη ιδέα της λαϊκής κυριαρχίας η οποία θεοποιεί τον λαό: ο λαός είναι κυρίαρχος, ο λαός είναι παντοδύναμος και αλάνθαστος. Βέβαια, στη δημοκρατική θεωρία ο λαός είναι κυρίαρχος υπό την έννοια ότι όλες οι εξουσίες πηγάζουν από αυτόν. Αυτό, όμως, σημαίνει μάλλον ότι οι εκάστοτε άρχοντες έχουν υποχρέωση λογοδοσίας σ’ αυτούς που τους εκλέγουν. Ο λαός, όπως ονομάζουμε αυτό το σύνολο, δεν είναι μια συγκεκριμένη ολότητα, με ενιαία προσωπικότητα και βούληση. Στις απώτερες λογικές της συνέπειες μια τέτοια αντίληψη οδηγεί στον ολοκληρωτισμό[3]. Ως σύνολο των πολιτών, ας μην παραβλέπουμε ότι  αποτελείται από διακριτά και συγκεκριμένα άτομα. Το εκλογικό σώμα, ως σύνολο με ενιαία συλλογική προσωπικότητα, αντίθετα, είναι μια αφαίρεση, μια νοητική κατασκευή. Αναμφίβολα, δεν είναι αυθαίρετη αυτή η κατασκευή. Δεν παύει όμως να έχει συμβατικό χαρακτήρα. Υφίσταται ως ολότητα μόνον από τη στιγμή που εμείς την ορίζουμε και την αποδεχόμαστε ως τέτοια, ταυτίζοντάς την με τον «λαό».

Η ολότητα αυτή ταυτίζεται με το εκλογικό σώμα, το σύνολο των ψηφοφόρων, που αποτελεί την πολιτικά συντεταγμένη έκφραση της κοινωνίας. Αυτή είναι η δημοκρατική αντίληψη για τον λαό. Δεν έχει καμιά σχέση με τη ρομαντική ιδέα που καλλιεργήθηκε για τον λαό, που τον ταυτίζει με την «ενάρετη φτωχολογιά» ή τη «ρωμαλέα εργατιά». Μια τέτοια εικόνα δεν χρησιμεύει στην πολιτική ανάλυση ούτε προσθέτει ένα δράμι αρετής ή ρώμης σ’ εκείνους που μπορεί να κολακεύονται από αυτήν, ακόμη και σήμερα.

Επομένως, όταν λέμε ότι ο λαός είναι κυρίαρχος, αν δεν εννοούμε απλώς ότι οι κυβερνώντες είναι υπόλογοι στο εκλογικό σώμα, δεχόμαστε έναν μύθο: ότι υπάρχει μια μεταφυσική, σχεδόν θεϊκή οντότητα που είναι ο λαός, ο οποίος ασκεί εξουσία. Αν όμως ο λαός ασκεί εξουσία, η οποία είναι εξ ορισμού αδιαίρετη, έπεται ότι και ο λαός είναι φορέας μιας ενιαίας και αδιαίρετης βούλησης. Ο λαός όμως, όπως ο καθένας γνωρίζει, δεν είναι αδιαίρετος. Επιπλέον, σε μια δημοκρατία, δεν ασκεί εξουσία ο λαός αλλά μια κυβέρνηση που λογοδοτεί στον λαό. Συνεπώς ο λαός αρκείται στο να ελέγχει την εξουσία. Και φυσικά, για να μπορεί να ελεγχθεί αποτελεσματικά η εξουσία, πρέπει να υπάρχει ανεπτυγμένη κοινωνία πολιτών. Η τελευταία δεν μπορεί να υποκατασταθεί από το «λαϊκό κίνημα» ή να παρακαμφθεί από τους «λαϊκούς εκπροσώπους». Αλλιώς, ακόμη και το Σύνταγμα και οι υπόλοιποι δημοκρατικοί θεσμοί μπορούν να παραμερισθούν με το αιτιολογικό ότι το απαιτεί η σωτηρία του λαού: αυτό επικαλέστηκε ο πρωθυπουργός της δικτατορικής κυβέρνησης την επομένη του πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου 1967, χρησιμοποιώντας τη γνωστή φράση: «η σωτηρία του Πατρίδος είναι ο υπέρτατος νόμος».

Αυτά εξηγούν γιατί είναι τόσο δύσκολο, αν όχι αδύνατον, να πραγματοποιηθεί δικτατορικό πραξικόπημα σε μια ανεπτυγμένη κοινωνία, όπως στη Βρετανία ή στη Δανία. Οχι διότι δεν μπορούν μερικοί πραξικοπηματίες να καταλάβουν τον μηχανισμό του κράτους. Δεν θα μπορούν όμως να τον θέσουν σε κίνηση. Διότι το πολιτικό σύστημα σε αυτές τις χώρες λειτουργεί με βάση μια απολύτως ισόρροπη σχέση μεταξύ κράτους και κοινωνίας πολιτών και η τελευταία, η οποία διεισδύει μέσα στους κρατικούς μηχανισμούς, εγγυάται την τήρηση του Συντάγματος και σε τελευταία ανάλυση τη νομιμότητα, η οποία είναι πριν από όλα κοινωνική και βασίζεται στη συναίνεση. Χωρίς την τελευταία δεν μπορεί να παραχθεί τεχνητή νομιμότητα από ένα αντιδημοκρατικό καθεστώς με ψευδεπίγραφο «σύνταγμα» ή μονοκομματικό «κοινοβούλιο».

Η απεριόριστη λαϊκή κυριαρχία, η αντικατάσταση της απόλυτης κυριαρχίας του μονάρχη με την απόλυτη κυριαρχία του λαού, είναι δόγμα που δεν έχει σχέση με τη σύγχρονη έννοια της δημοκρατίας. Η σύγχρονη δημοκρατία βλέπει στο κράτος έναν εγγυητή των δικαιωμάτων του πολίτη, τα οποία εγγράφονται μέσα στη σφαίρα ελευθερίας που αποτελεί η κοινωνία πολιτών. Και η επικράτηση αυτής της αντίληψης της δημοκρατίας στο τέλος του αιώνα, αποτελεί και τον θρίαμβο του δημοκρατικού ιδανικού του John Locke εναντίον εκείνου τουJean-Jacques Rousseau, της δημοκρατίας ως πολιτεύματος που περιορίζει και ελέγχει την κρατική εξουσία έναντι εκείνου που την απολυτοποιεί ονομάζοντάς την «λαϊκή».